ध्रुव केसी

शिक्षक भन्नासाथ हाम्रो मानसपटलमा ज्ञान, अनुशासन, प्रेरणा र सामाजिक परिवर्तनका अग्रदूतको छवि आउँछ। तर पछिल्लो समय “झोले शिक्षक” भन्ने पदावलीले शिक्षण पेशा नै विवादमा ल्याउने गरी प्रयोग हुँदै आएको देखिन्छ। नेपालको सामाजिक, राजनीतिक तथा शैक्षिक परिवेशको गहिरो विश्लेषण नगरी “झोले शिक्षक” भन्ने अभिव्यक्ति मात्र प्रयोग गर्नु शिक्षकमाथिको अन्याय र समर्पित श्रमको उपेक्षा हो।

झोले शिक्षक भन्नाले के बुझिन्छ?

“झोले” शब्द नेपाली समाजमा विशेषणका रूपमा प्रयोग हुने एउटा लाजलाग्दो, कहिलेकाहीँ व्यंगात्मक शब्द हो। यसले अल्छी, अराजक, कामचोर वा अनुत्तरदायी व्यवहार गर्ने व्यक्तिलाई जनाउने गर्दछ। शिक्षण क्षेत्रमा यस शब्दको प्रयोग गर्दा त्यस्ता शिक्षकहरूलाई जनाइन्छ, जो विद्यालयमा नियमित छैनन्, समयको मूल्य गर्दैनन्, अध्यापनमा ध्यान नदिई राजनीति, संघ-संस्था वा गैर-शैक्षिक काममा अल्झिएका हुन्छन्।

तर, यस अभिव्यक्तिको प्रयोग गर्दा हामीले एकपटक गहिरिएर हेर्न जरुरी छ—के साँच्चिकै सबै शिक्षक “झोले” छन्? वा यो केवल केही व्यक्तिको असामाजिक व्यवहारका कारण सबै शिक्षकमाथि परेको एकपक्षीय आरोप मात्र हो ?

नेपालको शिक्षण पेशाको यथार्थ

नेपालको ग्रामीण तथा अर्ध-शहरी भेगमा अझै पनि शिक्षण पेशा निकै चुनौतीपूर्ण छ। आवश्यक भौतिक पूर्वाधारको अभाव, शिक्षक अभाव, पाठ्यपुस्तक समयमै नपुग्ने समस्या, अनि स्थानीय निकाय वा समुदायबाटको अपेक्षाभन्दा धेरै दबाबले शिक्षकको भूमिका दिनहुँ जटिल बन्दै गएको छ। यस्ता कठिन परिस्थितिमा पनि हजारौँ समर्पित शिक्षकहरू छन्, जसले अल्पस्रोतमै उत्कृष्ट शिक्षण दिइरहेका छन्। उनीहरू दिनहुँ बिहानै विद्यालय पुग्छन्, नियमित कक्षा लिन्छन्, विद्यार्थीको व्यवहार, अनुशासन र भविष्यमाथि ध्यान दिन्छन्।

तर, यस सबैबीच केही संख्यामा त्यस्ता शिक्षकहरू पनि छन्, जो शिक्षणभन्दा बढी संघ-संगठनको राजनीतिमा सक्रिय छन्, विद्यालय समयमा समेत गैर-शैक्षिक गतिविधिमा व्यस्त हुन्छन्। उनीहरूको गतिविधि नै समाजमा “झोले शिक्षक” भन्ने छवि निर्माण गराउने प्रमुख कारण बनेको हो।

कारणको जड: प्रणालीगत कमजोरी

“झोले शिक्षक” को समस्या कुनै व्यक्तिको मात्र होइन, यो प्रणालीगत कमजोरीसँग गाँसिएको विषय हो। नियुक्ति प्रक्रियामा पारदर्शिता नहुनु, अनुगमन प्रणालीको कमजोरी, शिक्षक विकास तालिमको अभाव, स्थानीय सरकारको कमजोरी तथा पार्टीगत भागबण्डाले गर्दा शिक्षण पेशामा पनि गुणस्तरभन्दा संख्याको मोल बढी देखिन्छ। शिक्षकको मूल्यांकन व्यवस्थापनमा शिक्षक स्वयम् पनि सरिक नहुनु अर्को समस्या हो।

समाधानका उपाय

1. शिक्षक छनोट र नियुक्ति प्रक्रियामा पारदर्शिता: योग्यता, क्षमता र नैतिकताको आधारमा शिक्षक छनोट हुनुपर्छ।

2. निरन्तर मूल्यांकन र तालिम: शिक्षकहरूको नियमित तालिम, आत्म-मूल्यांकन र समिक्षा प्रणाली विकास गरिनुपर्छ।

3. राजनीतिक हस्तक्षेपको अन्त्य: विद्यालय र शिक्षकलाई दलगत राजनीति मुक्त गराउन नीतिगत हस्तक्षेप आवश्यक छ।

4. सकारात्मक प्रेरणा र सम्मान: शिक्षकलाई आरोप होइन, अवसर दिनुपर्छ। समर्पित शिक्षकलाई सार्वजनिक रूपमा सम्मान गरिनुपर्छ।

निष्कर्ष

“झोले शिक्षक” भन्ने शब्दले शिक्षण पेशामा समर्पित शिक्षकहरूलाई हतोत्साहित गर्छ। यसको साटो, हामीले “कसरी शिक्षालय सुधार गर्ने?”, “कसरी शिक्षकको पेशागत छवि निर्माण गर्ने?” भन्ने बहस गर्नुपर्छ। यदि केही शिक्षकहरूको कारण शिक्षण पेशामाथि प्रश्न उठेको छ भने त्यो सुधार पनि शिक्षक समुदायबाटै सुरु हुनुपर्छ।

शिक्षक शिक्षालयको आत्मा हुन्। आत्मा यदि प्रदूषित भयो भने विद्यालयको जीवन चक्र नै अस्वस्थ हुन्छ। त्यसैले, हरेक शिक्षकले आत्मा शुद्ध राख्न प्रयत्नशील हुनुपर्छ, र समाजले पनि उनीहरूलाई शुद्ध आत्मा राख्न वातावरण दिनुपर्छ।